Korsarze, handel niewolnikami i... świerki z Polski. Tak rodziło się Imperium Brytyjskie

Tworzenie Imperium Brytyjskiego było długotrwałym procesem, którego początków szukać należy w czasach, kiedy nie istniała jeszcze Wielka Brytania, a Anglia była jedynie jednym z państw na Wyspach (choć z podporządkowaną sobie Walią, Man i fragmentem wschodniej Irlandii).

Panujący od 1485 r. król Henryk VII z dynastii Tudorów podobnie jak inni władcy jego epoki widział przyszłość w rozwoju zamorskiego handlu, jednak z braku doświadczonych miejscowych żeglarzy korzystać musiał z usług obcych najemników. Będący na jego usługach podróżnik włoskiego pochodzenia Giovanni Caboto (dla Anglików John Cabot) wyruszył w 1497 r. na poszukiwanie morskiej drogi do Azji przez północny Atlantyk.

Przejścia nie znalazł, choć dopłynął do Nowej Funlandii wierząc, że ląduje w Chinach. W kolejnym roku poprowadził drugą wyprawę, podczas której spenetrował środkowe wybrzeże Ameryki Północnej. Sam też zginął w drodze powrotnej, w okolicach Islandii, jednak jego odkrycia stały się w przyszłości podstawą do angielskich pretensji wobec amerykańskiego wybrzeża.

Fragment malowidła przedstawiający Johna CabotaFragment malowidła przedstawiający Johna Cabota Giustino Menescardi Giustino Menescardi

Rozwód z Rzymem i małżeństwo z Habsburgiem

Kolejny Tudor na angielskim tronie, Henryk VIII, nie posyłał dalekich atlantyckich wypraw, ale decyzją o niezależności kościelnej dał następcom narzędzie do budowy imperium niezależnego od Rzymu, między innymi przez to, że właśnie papieże często rozstrzygali spory terytorialne między katolickimi potęgami. Pięć lat przed śmiercią w 1547 r. Henryk ogłosił się królem Irlandii, choć była to władza jedynie tytularna, ograniczająca się do wschodniego fragmentu wyspy ale stanowiąca podstawy dalszych pretensji terytorialnych.

Jego następcą został niepełnoletni syn Edward VI, panujący zaledwie sześć lat, który na skutek intryg dworskich przekazał koronę Joannie Grey. Ta panowała zaledwie dziewięć lipcowych dni 1553 r., po czym została obalona i ścięta na polecenie proklamowanej przez katolików królową Marii Tudor (zwaną Bloody Mary).

Wychowana przez matkę, odtrąconą przez Henryka VIII Katarzynę Aragońską, wyznawała dewocyjny katolicyzm i przez pięć lat na tronie starała się przywrócić Anglię do jedności z Rzymem równie brutalnie, jak krwawo jej ojciec dokonał rozdzielenia. W 1554 r. Maria poślubiła Filipa Habsburga, syna cesarza Karola V, który większość panowania spędził w Hiszpanii. Cztery lata później na tron wstąpiła jej siostra, protestantka Elżbieta wchodząc w spór z owdowiałym Filipem.

Ataki korsarzy

Imperium hiszpańskiej linii Habsburgów obejmowało od 1566 r. tereny Niderlandów, dzisiejszej Holandii, Belgii i Luksemburga. W 1572 r. wybuchło tam powstanie protestanckiej północy prowincji, wspierane przez Anglię, która otworzyła swe porty dla statków kaperskich zbuntowanych regionów.

Kaprzy byli tak naprawdę piratami objętymi jednak ochroną legalnych władców, w których polityce byli wykorzystywani. Filip nakazał więc hiszpańskiej flocie atakowanie Anglików, na co Elżbieta odpowiedziała zgodą na przejmowanie przez żeglarzy ładunków zdobytych na Hiszpanach.

Był to czas, kiedy ataki korsarzy na statki wracające z Nowego Świata m.in. z potężnymi ładunkami złota, srebra, kamieni szlachetnych i kako zmusiły Habsburgów do wprowadzenia konwojów ochranianych przez silnie uzbrojone galeony.

Najsłynniejszym kaprem był Francis Drake, którego wyprawa przeciw Hiszpanom rozpoczęta w 1577 r. zaowocowała podróżą dookoła świata zakończoną po trzech latach.

Mapa przedstawiająca trasę wyprawy Drake'a (ok. 1577-1580 r.)Mapa przedstawiająca trasę wyprawy Drake'a (ok. 1577-1580 r.) Autor nieznany, domena publiczna Autor nieznany, domena publiczna

Narodziny potęgi i rola Polaków

W sierpniu 1579 r. rozpoczął się krótki, ale intensywny okres współpracy gospodarczej Anglii z Rzeczpospolitą Obojga Narodów za pośrednictwem powołanej wówczas Kompanii Wschodniej i jej przedstawicielstw m.in. w Elblągu i Braniewie. Wśród surowców i półfabrykatów importowanych przez Kompanię z tego rejonu były głównie: drewno, len i konopie, liny okrętowe i przędza, żelazo, smoła i dziegieć (do impregnacji poszycia i żagli) - zaopatrywano w nie rozwijające się  prężnie  angielskie stocznie.

Współpraca była na tyle intensywna, że jej wspomnieniem pozostało słowo sprouce, oznaczające świerk czyli drzewo "z Prus". Wyrazem uznania dla polskich rzemieślników może być fakt sprowadzenia w 1608 r. grupy smolarzy (m.in. Michał Łowicki, Zbigniew Stefański, Jan Bogdan, Jan Mata i Stanisław Sadowski) do angielskiej kolonii Jamestown w Ameryce Północnej przez kapitana Johna Smitha znanego z legendy o Pocahontas.

Pierwsi Polacy za Atlantykiem nie tylko rozwinęli tam przemysł ale również przeprowadzili pierwszy strajk na kontynencie domagając się w 1619 r. prawa udziału w wyborze władz lokalnych.

Porażka Wielkiej Armady

Wcześniej jednak nastąpiło pokonanie Hiszpanów przez angielską flotę przy wsparciu sił natury. Pretekstem do wysłania floty przez Filipa II Habsburga stało się wsparcie przez Elżbietę w 1585 r. powstańców w Niderlandach oraz egzekucja w 1587 r. Marii Stuart, katolickiej konkurentki do tronu. Siły atakujące składały się ze 130 okrętów przeciwko którym Anglicy wystawili 197 jednostek, w większości dużo mniejszych, ale zwrotniejszych i nieobciążonych siłami desantowymi.

Bitwa pod Gravelines stoczona 8 sierpnia 1588 r. udowodniła przewagę techniczną statków oraz umiejętności angielskich admirałów m.in. Charlesa Howarda i Francisa Drake'a. Pokonana, ale niezłamana Wielka Armada zmuszona została do odwrotu okrężną drogą, przez Morze Północne, naokoło Wysp Brytyjskich. U wybrzeży Irlandii potężne burze zatopiły siedemnaście okrętów zadając flocie większe straty niż Anglicy.

Obraz 'Bitwa pod Gravelines'Obraz 'Bitwa pod Gravelines' Philippe-Jacques de Loutherbourg Philippe-Jacques de Loutherbourg

W kolejnym roku Elżbieta wysłała okręty dowodzone przez Drake'a by ostatecznie zniszczyć hiszpańską Armadę i wyzwolić Portugalię spod panowania Filipa. Choć misja ta zakończyła się niepowodzeniem, to usunęła zagrożenie ze strony Habsburgów. Trzy lata przed swoją śmiercią w 1603 r. Elżbieta założyła Angielską Kompanię Wschodnioindyjską nadając jej monopol na handel z Dalekim Wschodem i Azją Południowo-Wschodnią.

Pierwsze kolonie w Ameryce

Następca Królowej-Dziewicy na tronie, król Szkocji Jakub Stuart zapoczątkował unię personalną między swą ojczyzną a Anglią. Już w 1604 r. podpisał traktat pokojowy z Hiszpanią i korzystając z pozostawionych przez poprzedników środków przystąpił do tworzenia państwa kolonialnego.

Rozwinął m.in. proces osiedlania anglikanów oraz szkockich prezbiteran w Irlandii kosztem katolickich mieszkańców. W 1607 r. Anglicy założyli swą pierwszą stałą osadę - Jamestown - na kontynencie amerykańskim, co było niemałym osiągnięciem wobec wcześniejszych 17 prób tego dokonania.

W historii słynne stało się również osiedlenie w 1620 r. Plymouth przez prześladowanych członków angielskiej grupy religijnej nazywanej obecnie Ojcami Pielgrzymami. Sukces ich przedsięwzięcia obchodzony jest corocznie w postaci Święta Dziękczynienia.

Siła robocza kolonii i plantacji

Do pracy w koloniach sprowadzano najemnych chłopów, którzy w zamian za zorganizowanie transportu do Ameryki oraz podstaw egzystencji zobowiązywali się do pracy na miejscu przez okres od 4 do 7 lat (choć warunki bardzo różniły się między konkretnymi placówkami).

W latach 20. XVII w. sukcesem zakończyło się założenie przez Anglię kolonii na kilku karaibskich wyspach, gdzie rozpoczęto tworzenie plantacji opartych na pracy afrykańskich niewolników. Utrzymanie ich było tańsze i nieobciążone obietnicą uwolnienia jak w przypadku robotników najemnych.

W 1651 r. republikański parlament londyński uchwalił Akt Nawigacyjny wprowadzający monopol angielskich statków na handel ze swymi placówkami, co doprowadziło do wojen z Holandią. W ich wyniku Anglia umocniła swą pozycję zajmując m.in. Jamajkę, Bahamy, a wreszcie Nowy Amsterdam, którego nazwę zmieniono na Nowy Jork, co potwierdził pokój w Bredzie w 1667 r.

Niewolnicy na plantacji w XVII-wiecznej WirginiiNiewolnicy na plantacji w XVII-wiecznej Wirginii Autor nieznany, domena publiczna Autor nieznany, domena publiczna

Obieg towarów

Kolonizacja Nowego Świata w basenie Atlantyku opierała się na tzw. trójkącie handlowym czyli przepływie towarów i ludzi. W pewnym uproszczeniu można przedstawić go jako transport produktów europejskich do Afryki, gdzie wymieniano je na niewolników, których miejsce na statkach zajmowały produkty plantacji amerykańskich przewożone do Starego Świata.

Założona przez Karola II Stuarta (który objął tron w 1660 r. po restauracji monarchii) w 1672 r. Królewska Kompania Afrykańska otrzymała monopol na handel niewolnikami i aż do zniesienia tego procederu w 1807 r. odpowiedzialna była za sprzedaż nawet 3,5 mln osób do Ameryki.

Chwalebna rewolucja

Król Karol II zmarł w 1685 r. a tron przypadł jego katolickiemu bratu Jakubowi II. Protestanccy poddani nie mogli się z tym pogodzić, dlatego po narodzinach męskiego potomka władcy w 1688 r. lordowie wysłali zaproszenie z prośbą o objęcie tronu do władcy Niderlandów, Wilhelma Orańskiego ożenionego z Marią Stuart. Skomplikowany system aliansów politycznych w ówczesnej Europie sprawił, że tzw. szlachetną rewolucję poparło wiele katolickich państw europejskich a nawet papież Innocenty XI, który obawiał się profrancuskiej polityki Jakuba II.

Uchwalona 13 lutego 1689 r. ustawa Bill of Rights sankcjonowała zasady monarchii parlamentarnej (w tym dyskryminację katolików) oraz umożliwiała koronację Wilhelma i Marii.

Zjednoczone Królestwo

Szkocja połączona z Anglią unią personalną również pragnęła rozwinąć własne kolonie, dlatego w 1695 r. miejscowy parlament założył Company of Scotland, która po trzech latach ogłosiła powstanie kolonii w Panamie.

Niepowodzenie kosztownego przedsięwzięcia okazało się katastrofą finansową ocierającą o bankructwo państwa, która walnie przyczyniła się do połączenia Szkocji i Anglii unią realną w 1707 r. Powstało wtedy Królestwo Wielkiej Brytanii.

Wojna siedmioletnia

Formalnie nowe państwo zaangażowało się w serię konfliktów umiejętnie powiększając swoje posiadłości kolonialne. W wojnie o sukcesję hiszpańską zajęty został w 1713 r. Gibraltar a także znaczące terytoria francuskie w dzisiejszej Kanadzie. Największe jednak znaczenie miała wojna siedmioletnia, która wybuchła w 1756 r. i była pierwszym konfliktem o skali światowej ze względu na zaangażowanie zarówno europejskich metropolii jak i ich zamorskich kolonii.

Podpisany w 1763 r. pokój paryski przyznawał Wielkiej Brytanii niemal wszystkie kolonie francuskie w Ameryce Północnej prócz Luizjany, która przypadła Hiszpanom. Ci z kolei przekazali Londynowi Florydę. Ten wielki konflikt, który pociągnął za sobą około miliona ofiar ustanowił Wielką Brytanię największą potęgą morską świata.

Perła w koronie

Angielska (a od 1707 r. Brytyjska) Kompania Wschodnioindyjska u zarania swego istnienia koncentrowała się wyłącznie handlu z muzułmańskim Imperium Wielkich Mogołów. Państwo to oferowało kupcom niezwykle cenne przyprawy, tkaniny oraz coraz popularniejszą w Europie herbatę.

Wzdłuż wybrzeża Indii Kompania założyła sieć faktorii, które nie były koloniami lecz ufortyfikowanymi punktami handlu ochranianymi przez prywatną armię przedsiębiorstwa. Siła ta wraz z powolnym upadkiem Mogołów w XVIII w. zaczęła być wykorzystywana w walkach między lokalnymi wodzami. Podobnie czynili zresztą czynili Francuzi z ich Kompanią, która rywalizowała o wpływy z Brytyjczykami.

Fort St. George zbudowany w Madrasie w 1639Fort St. George zbudowany w Madrasie w 1639 Jan Van Ryne Jan Van Ryne

Kulminacją konfliktu była bitwa pod Plassey w 1757 r., w której dowodzeni przez Roberta Clive'a Anglicy pobili przywódcę Bengalu i wspierających go Francuzów (których udało się wkrótce wyeliminować z dalszej rywalizacji). Opanowanie tego regionu przyniosło przedsiębiorstwu olbrzymie zyski (liczba jego ludności była dwukrotnie większa niż Wielkiej Brytanii co pociągało za sobą wpływy podatkowe). Robert Clive został gubernatorem terytorium i zmusił rolników aby uprawiali zamiast pożywienia mak konieczny do produkcji opium eksportowanego do Chin.

Spowodowało to klęskę głodu, w wyniku której zmarło ok 10 milionów mieszkańców Bengalu. W odpowiedzi Kompania podniosła podatki aby wyrównać sobie poniesioną stratę. Jej brutalna polityka trwała aż do połowy XIX wieku, kiedy Wielka Brytania przejęła administrację nad Indiami.

Rewolucja amerykańska

Sukcesy na wielu polach polityki brytyjskiej w XVIII w. przyćmić może jednak sromotna porażka, jaką było ogłoszenie niepodległości przez USA. Przyczyniła się do tego postępująca alienacja metropolii wobec trzynastu kolonii wschodniego wybrzeża traktowanych jako źródło dochodów podatkowych przy praktycznym braku reprezentacji Amerykanów w Londynie.

Do tego siły kolonii zostały wykorzystane w konflikcie z Francuzami w Kanadzie jednak nie spotkała ich za to oczekiwana wdzięczność. Deklaracja niepodległości ogłoszona została w 1776 r. co zapoczątkowało rewolucję amerykańską, w której zrewoltowanymi siłami dowodził Jerzy Waszyngton. Rebeliantów wsparły Francja a także Hiszpania i ostatecznie, mimo początkowych zwycięstw brytyjskich wojsk, Londyn musiał uznać w 1783 r. niepodległość Stanów Zjednoczonych.

Geograficzne położenie i zjednoczenie Wysp Brytyjskich dały Anglikom podstawę do budowy imperium, które zostały wzmocnione przez skuteczne eliminowanie kolejnych konkurentów na zamorskich teatrach działań. Wprowadzona w połowie XVIII wieku strategia polityki równowagi sił na kontynencie utrzymała imperium przez kolejne sto pięćdziesiąt lat.

Copyright © Agora SA